di Ivan Marongiu

S’acàpiu forte tra mùsica e limba sarda

Sa Sardigna est una terra chi tenet un’istòria pròpia e chi in su cursu de sos sèculos at prodùidu diversas tziviltades. Tenet fintzas una cultura profunda sua, rica meda, chi ponet a pare su patrimòniu eredadu dae su passadu e sos achirimentos cuntemporàneos. Custu si podet  nàrrere siat pro sa mùsica, siat pro sa limba. In ambos sos casos sa Sardigna presentat una situatzione vària, difìtzile dae incuadrare in ischemas simpres. Una situatzione diferente dae cussa de  s’Itàlia. Est importante cumprèndere custu aspetu, ca a s’ispissu est difìtzile faeddare de cosas sardas sena rùere in sos logos comunos trasmìtidos dae sa televisione, in su folklore, in sas imàgines de cartulina pro turistas. Limba e mùsica in Sardigna sunt in manera istrinta ligadas e integradas e immoe amus a  ammustrare in cale manera

Prima de totu tocat a nàrrere chi est una fàula chi sa mùsica siat unu limbàgiu universale. S’universalidade de sa mùsica prus a prestu riguardat su fatu chi totu sos pòpulos de su mundu la connoschent e la pràticant, ma ognunu a modu suo, cun tècnicas e sonos fintzas diferentes meda, gustos ispetzìficos, importu sotziale e simbòlicu diversu dae una comunidade umana a s’àtera. Podimus nàrrere chi sa mùsica paret èssere una netzessidade de s’ànimu umanu e chi sas vàrias populatziones ant prodùidu medas mùsicas diferentes.

Sa disciplina chi istùdiat in particulare sa mùsica populare e traditzionale si mutit etnomusicologia. S’etnomusicologia narat chi si si cheret cumprèndere prus in profundidade sa mùsica de unu pòpulu, tocat a l’istudiare in su cuntestu culturale suo, in sos logos e in mesu de sas comunidades chi l’ant prodùida e l’impreant. A su matessi modu unu de sos modos prus eficatzes pro connòschere unu pòpulu e sa cultura sua est su de nde istudiare sa mùsica. Sa mùsica, totu sa mùsica, in ogni forma sua, est semper ligada a sos fatos de sa vida de s’òmine. Pro mèdiu de sa mùsica faghet a cumprèndere comente sa gente istat in paris, s’ispàssiat, si cummovet, sufrit, si cunfrontat, cale siat sa bisione sua de su mundu.

Podimus ritènnere sa mùsica unu ghenna privilegiada pro s’atzessu a sa cultura de unu pòpulu e duncas a sa limba sua. Mùsica e limba sunt elementos fundamentales in ogni cultura e sunt ligadas tra issas. In Sardigna sa mùsica est difùndida e praticada meda in totus sas formas espressivas suas e tècnicas. S’andat dae sa mùsica populare traditzionale, a sa mùsica populare moderna, dae su jazz, a sa mùsica clàssica e lìrica. In ognunu de custos àmbitos b’at artistas sardos de livellu internatzionale e medas praticantes, a ogni livellu, dae cussu diletantìsticu e privadu a cussu professionale. Sos àmbitos musicales diferentes a bias s’amescurant e creant contaminatziones artìsticas tra gèneres.

Una caraterìstica de sa Sardigna est chi sa mùsica sarda traditzionale est galu meda presente. Est una mùsica chi, mancari sas influèntzias inevitàbiles de sa “modernidade”, sighet a poderare galu una balia forte. S’istadu suo de salude, unu pagu comente sutzedet pro sa limba, no est uguale in totu su territòriu, ma issa est ancora raighinada meda in sa sotziedade sarda. Podimus nàrrere duncas chi in Sardigna sa mùsica est praticada non dae sos mannos e dae sos betzos ebbia, ma fintzas e a s’ispissu dae pitzocheddos e pitzocos. Tando no est una mùsica de museu, morta, de istudiare cun sa nostalgia, cussa de sos tempos passados, ma una mùsica atuale (fintzas de moda), chi est galu  capatza de interessare e emotzionare chie la pràticat o l’ascurtat. In prus est semper prus apretziada pro sa calidade sua e originalidade dae sos mùsicos  e dae apassionados de totu su mundu.

Sas ocasiones pro ascurtare custa mùsica sunt medas: festas religiosas o tziviles de sas biddas, sagras de ogna genia, cuntzertos, festas familiares, fèstival, àteras ocasiones ispontàneas. In prus faghet a l’ascurtare in medas programas televisivos, radiofònicos e ancora, oramai dae paritzos annos, sunt medas sas publicatziones de discos, audiocasetas e CD, e fintzas sas publicatziones in internèt. Pro comodidade, podimus fàghere un’ischema partzende sa mùsica sarda traditzionale in tres categorias: mùsica vocale (càntigos cun solas boghes sena istrumentos), mùsica istrumentale, mùsica vocale e istrumentale (càntigos cun acumpagnamentu de istrumentos).

Sa mùsica vocale cumprendet:

1- sos càntigos monòdicos (est a nàrrere càntigos cun una boghe ebbia), comente sas anninnias, sos duru duru, sos atitos, sos ballos cantados de vàriu tipu, e àteras formas de càntigu.

2- sos càntigos a prus boghes: a tenore, a cuncordu, acumpagnamentu de sa poesia improvisada. Su prus connotu tra sos càntigos corales est su càntigu chi benit mutidu “a tenore”, intonadu dae una corale de bator boghes de òmine, cun una chi intonat su càntigu e sas àteras tres l’acumpàngiant cun acòrdios cun un’emissione vocale guturale. Su repertòriu est pro su prus formadu dae càntigos profanos (ballos, serenadas, poesias brullanas o de tema tzivile o polìticu). Su tenore acumpàngiat fintzas sos cantadores a bolu. Su càntigu a tenore est patrimòniu immateriale de s’umanidade de s’UNESCO.

In sa mùsica istrumentale s’istrumentu prus rapresentativu sunt sas launeddas, ma b’at fintzas diversas variedades de sonos de canna (sulitus, pipiolos), tamburos de vàriu gènere (tumbarinos), sa trunfa e sos triàngulos. Sunt impreados meda fintzas trastos reghentes (imbentados a metade  de ‘800), non sardos, comente  sa fisarmonica, s’organitu diatònicu e su soneto a buca. Est impreada meda fintzas sa chiterra, chi tenet unu logu importante in sa mùsica sarda, comente  trastu de acumpagnamentu de unu particulare gènere de càntigu.

Torrende a sa chistione linguìstica, oe sos espertos sunt semper prus cumbintos chi mùsica e limba si potzant agiuare pare. Imparare a connòschere sos istrumentos traditzionales e mancari imparare a nde sonare unu, podet èssere unu bonu caminu pro assotziare sa pràtica musicale e s’aprofundimentu de su connoschimentu linguìsticu. Custu arresonu balet pro  totu sos istrumentos sardos, ma est prus beru pro sas launeddas. Sas launeddas, in prus de tènnere unu mundu sonoru caraterìsticu meda, fatu de ritmos e timbros ispetzìficos, giughet fintzas unu lèssicu tècnicu ispetzializadu meda, una sèrie de faeddos chi identìficant sas partes de s’istrumentu, sos diversos tipos de launeddas, sos materiales de fàbricu, sas tècnicas esecutivas, sos nùmenes de sos petzos chi si sonant, e gosi soghende. Imparare su lèssicu tècnicu e imparare a sonare s’istrumentu sunt duos protzessos chi andant a manu tenta. Unu pagu comente sutzedet a chie faghet artes martziales e imparat diversos faeddos, cumpresos pro esèmpiu sos nùmeros, in sa limba de orìgine de cuss’arte martziale.

Unu percursu didàticu eficatze diat pòdere cunsìstere a fàghere ascurtare a sos dischentes mùsica traditzionale e poesia in limba e posca a los pònnere a  iscrìere cumpositziones poèticas  acumpangiadas dae mùsica. Su cantu est de seguru unu mèdiu privilegiadu, ca  est prus ligadu a sa limba. Imparare a cantare unu testu connotu e importante de sa traditzione (unu clàssicu) est de seguru unu caminu de sighire chi podet dare medas frutos, siat in tèrmines de adesione de sos pitzocos a su progetu didàticu, siat in tèrmines de satisfatzione finale.

Pro concruire podimus nàrrere chi sa Sardigna si presentat oe comente  unu laboratòriu mannu acanta cunvivent e s’ìntegrant risursas e materiales diversos siat in campu linguìsticu, siat in àmbitu musicale. Custu podet costituire unu trastu importante de crèschida culturale e tzivile pro sas  generatziones noas e podet èssere fintzas un’esèmpiu virtuosu pro àteras comunidades umanas, in Itàlia e non solu. Sos trastos e sa sensibilizatzione ofertos a livellu istitutzionale, legislativu e iscolàsticu in custa prospetiva sunt detzisivos a beru.